ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક માટે કોલેજિયમ જેવી સિસ્ટમ બનાવવાની માંગ કરવામાં આવી હતી
સુપ્રીમ કોર્ટે ગુરુવારે ચૂંટણી પંચ (EC) અને મુખ્ય ચૂંટણી પંચ (CEC)ની નિમણૂક પ્રક્રિયા પર મોટો નિર્ણય આપ્યો છે. કોર્ટે કહ્યું કે સીબીઆઈ ચીફની તર્જ પર સીઈસીની નિમણૂક થવી જોઈએ. એટલે કે પહેલા વડાપ્રધાન, વિપક્ષના નેતા અને ભારતના મુખ્ય ન્યાયાધીશના નામની ભલામણ કરવી જોઈએ. આના પર રાષ્ટ્રપતિની મંજૂરી બાદ CECની નિમણૂક થવી જોઈએ.
મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર (CEC) અને ચૂંટણી કમિશનર (EC) ની ચૂંટણી પંચમાં કેવી રીતે નિમણૂક કરવામાં આવે છે? આ અંગે સુપ્રીમ કોર્ટે મોટો નિર્ણય સંભળાવ્યો છે. સુપ્રીમ કોર્ટે કહ્યું કે સીબીઆઈ ચીફની તર્જ પર મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર અને ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક કરવી જોઈએ.
સુપ્રીમ કોર્ટે નિર્ણયમાં કહ્યું કે એક સમિતિની રચના કરવામાં આવે, જેમાં વડાપ્રધાન, લોકસભામાં વિપક્ષના નેતા અને ભારતના મુખ્ય ન્યાયાધીશને સામેલ કરવામાં આવે. આ સમિતિએ રાષ્ટ્રપતિને નામની ભલામણ કરવી જોઈએ. રાષ્ટ્રપતિની મંજૂરી મળ્યા બાદ મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક થવી જોઈએ.
કોર્ટે એમ પણ કહ્યું કે જો સમિતિમાં લોકસભામાં વિપક્ષનો કોઈ નેતા નથી તો સૌથી મોટા વિપક્ષી દળના નેતાને તેમાં સામેલ કરવામાં આવે. સુપ્રીમ કોર્ટે આ નિર્ણય તે અરજીઓ પર આપ્યો છે, જેમાં મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર અને ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક માટે કોલેજિયમ જેવી સિસ્ટમ બનાવવાની માંગ કરવામાં આવી હતી.
જસ્ટિસ કેએમ જોસેફ, જસ્ટિસ અજય રસ્તોગી, જસ્ટિસ અનિરુદ્ધ બોઝ, જસ્ટિસ હૃષિકેશ રોય અને જસ્ટિસ સીટી રવિકુમારની બેન્ચે આ નિર્ણય આપ્યો છે. ખંડપીઠે ગયા વર્ષે 24 નવેમ્બરે આ મામલે પોતાનો નિર્ણય સુરક્ષિત રાખ્યો હતો.
શું છે સમગ્ર મામલો?
સુપ્રીમ કોર્ટમાં અરજી દાખલ કરવામાં આવી હતી. જેમાં ચૂંટણી પંચમાં મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર અને ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂક માટે કોલેજિયમ જેવી વ્યવસ્થા હોવી જોઈએ તેવી માગણી કરવામાં આવી હતી.
કોલેજિયમ સિસ્ટમ જજોની નિમણૂક માટે છે. કોલેજિયમમાં સુપ્રીમ કોર્ટના જજ હોય છે, જેઓ જજોની નિમણૂક માટે કેન્દ્ર સરકારને નામ મોકલે છે. કેન્દ્રની મહોર બાદ ન્યાયાધીશોની નિમણૂક કરવામાં આવે છે. પિટિશનર અનૂપ બરનવાલે ચૂંટણી કમિશનર અને મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂકમાં કોલેજિયમ જેવી સિસ્ટમની માગણી કરતી અરજી દાખલ કરી હતી. 23 ઓક્ટોબર 2018ના રોજ આ મામલો 5 જજોની બંધારણીય બેંચને મોકલવામાં આવ્યો હતો.
અરુણ ગોયલની નિમણૂકને લઈને હોબાળો થયો હતો
ગયા વર્ષે 19 નવેમ્બરે કેન્દ્ર સરકારે પંજાબ કેડરના IAS અધિકારી અરુણ ગોયલને ચૂંટણી કમિશનર તરીકે નિયુક્ત કર્યા હતા. અરુણ ગોયલની નિમણૂકને લઈને વિવાદ થયો હતો કારણ કે તેઓ 31 ડિસેમ્બર 2022ના રોજ નિવૃત્ત થવાના હતા. તેમને 18 નવેમ્બરે VRS આપવામાં આવ્યું હતું અને બીજા જ દિવસે ચૂંટણી કમિશનર તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા હતા.
તેના પર વરિષ્ઠ વકીલ પ્રશાંત ભૂષણે સુપ્રીમ કોર્ટમાં પ્રશ્ન ઉઠાવ્યો હતો કે ચૂંટણી કમિશનર તરીકે જેમની નિમણૂક કરવામાં આવી છે તેઓ એક દિવસ પહેલા સુધી કેન્દ્ર સરકારમાં સચિવ સ્તરના અધિકારી હતા. અચાનક તેમને VRS આપવામાં આવે છે અને એક દિવસમાં ચૂંટણી કમિશનર તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવે છે.
આના પર સવાલ ઉઠાવતા સુપ્રીમ કોર્ટે એમ પણ કહ્યું હતું કે આ નિમણૂકમાં કોઈ ‘હાંકી પેંકી’ નથી. કોર્ટે સવાલ ઉઠાવ્યો, અમે 18 નવેમ્બરે સુનાવણી શરૂ કરી હતી. જે દિવસે ફાઈલની પ્રક્રિયા થઈ, એ જ દિવસે ક્લિયરન્સ પણ મળી ગયું, એ જ દિવસે અરજી પણ આવી અને એ જ દિવસે એપોઈન્ટમેન્ટ પણ થઈ. 24 કલાક સુધી પણ ફાઈલ ખસેડાઈ ન હતી. વીજળીની ઝડપે ફાઈલો કેમ ક્લિયર થઈ?
જો કે, આ તમામ પ્રશ્નો પર, કેન્દ્ર સરકાર તરફથી હાજર રહેલા એટર્ની જનરલ વેંકટરામાણીએ કહ્યું હતું કે બધું 1991ના કાયદા હેઠળ થયું છે અને હાલમાં એવો કોઈ ટ્રિગર પોઈન્ટ નથી કે જ્યાં કોર્ટને હસ્તક્ષેપ કરવાની જરૂર હોય.
ચૂંટણી પંચનું માળખું શું છે?
1991ના ચૂંટણી પંચ અધિનિયમ મુજબ મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર અને ચૂંટણી કમિશનરનો કાર્યકાળ 6 વર્ષ અથવા 65 વર્ષની ઉંમર સુધીનો રહેશે. સ્વતંત્રતા પછી, ચૂંટણી પંચમાં માત્ર મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર હતા. ઓક્ટોબર 1989માં રાજીવ ગાંધીની સરકારે સુધારા કર્યા અને ચૂંટણી પંચમાં ચૂંટણી કમિશનરની બે જગ્યાઓ બનાવી. જો કે, જાન્યુઆરી 1990 માં, વીપી સિંહની સરકારમાં, ચૂંટણી પંચને ફરીથી એક સભ્ય સંસ્થા બનાવવામાં આવી હતી. ત્રણ વર્ષ પછી, 1993 માં, પીવી નરસિમ્હા રાવની સરકારે ફરીથી બે ચૂંટણી કમિશનરની નિમણૂકને મંજૂરી આપી.
હાલમાં ચૂંટણી પંચમાં ત્રણ સભ્યો છે. એક મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર અને બે ચૂંટણી કમિશનર. હાલમાં મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર રાજીવ કુમાર છે, જ્યારે અનુપ ચંદ્ર પાંડે અને અરુણ ગોયલ ચૂંટણી કમિશનર છે. ચૂંટણી કમિશનરોમાંથી એક પછીથી મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર બને છે. વર્તમાન મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર રાજીવ કુમાર ફેબ્રુઆરી 2025 સુધી આ પદ પર રહેશે. તેમના પછી અરુણ ગોયલ મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર બની શકે છે.
અત્યાર સુધી CEC અને ECની નિમણૂક કેવી રીતે થતી હતી?
એટર્ની જનરલ આર. વેંકટરામણીએ સુપ્રીમ કોર્ટમાં કહ્યું હતું કે વર્તમાન સિસ્ટમ લાંબા સમયથી કામ કરી રહી છે. ચૂંટણી પંચમાં કમિશનરની નિમણૂક માટે સચિવ સ્તરના સેવા આપતા અને નિવૃત્ત અધિકારીઓની યાદી તૈયાર કરવામાં આવે છે. આ નામોની એક પેનલ બનાવવામાં આવે છે જે વડાપ્રધાન અને રાષ્ટ્રપતિને મોકલવામાં આવે છે. આ પેનલમાં વડાપ્રધાન કોઈપણ એક નામની ભલામણ કરે છે. આ પછી રાષ્ટ્રપતિની મંજૂરી લેવામાં આવે છે.
એ જ રીતે, માત્ર ચૂંટણી કમિશનર જ પાછળથી મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર બને છે. જો મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર નિવૃત્ત થઈ રહ્યા છે, તો તે જોવામાં આવશે કે બે ચૂંટણી કમિશનરોમાંથી કોણ વરિષ્ઠ છે. એટલે કે બે ચૂંટણી કમિશનરોમાંથી સૌથી વરિષ્ઠને મુખ્ય ચૂંટણી કમિશનર તરીકે નિયુક્ત કરવામાં આવશે.
